KANALİZASYON: URARTULAR DÖNEMİ: KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE KANAL TİPLERİ

Urartu yerleşmelerinde aynı amaca hizmet eden ancak farklı malzemeden yapılmış kanallar bulunmaktadır. Malzemesine göre dört tipe ayırdığımız kanalları kullanım amaçlarına göre 2 ye ayrılır.
1. Dini Amaçlarına Göre Kanal Tipleri
Urartular, kurban kanı, şarap ve su kullanılarak yapılan libasyonları, muhtemelen her türlü dini törenlerde ve ölü gömme merasimlerinde uygulanmıştır. Törenlerin yapıldığı alanlarda genellikle sunak, kaya nişi, kaya çanağı veya taş steller bulunmaktadır. Tören alanlarındaki bazı sunu yapılarına bağlı ve dini amaçlı olarak tanımladığımız kanallar genellikle kurban kanları gibi sulu libasyonların akıtılmasını sağlayan döşemlerdir. Bu kanallar farklı tiplerde yapılmasına karşın aynı amaca hizmet etmektedirler.
Çavuştepe' de, İrmuşini tapınağının avlusunda kum taşından yapılmış, 87 cm çapında 22 cm yüksekliğinde, ortasında çivi başını andıran taşla kapatılan delik bulunan, bir sunak yer almaktadır.
Sunakla bağlantılı, kurban kanlarının akıtıldığı kanal, 3 adet 'U' kesitli kalker bloğu oyularak yapılmıştır. Bu haliyle 3.30 m uzunluğundaki kanal, sonraki dönemde geçirdiği onarımlarla 9.30 m. yi bltdı. Ayrıca tapınak avlusunun kuzeyinde, avludan 3 m daha düşük bir kotta bulunan başka bir sunakla bağlantılı bir kanalet tespit edilmiştir. Söz konusu kanalet de 'U' kesitli kalker blok kanalla bağlantılır.
2. Atık Su Kanalları 
Urartu iç kale yerleşimlerinde yönetici sınıfına ait yapılardan, tapınağa bağlı yapılardan mutfak ve odalara bağlı lavabo, tuvalet ve banyodan gelen atık sular ile açık avlulardan toplanan yağmur sularını kale dışına atan atık su kanalları bulunmaktadır.
Urartu yerleşmelerinin birçoğunda bu amca hizmet eden kanllar tespit edilmiştir. Tam bir sistem olarak karşımıza çıkan atık su kanalları genel olarak taş örgü tarzında, bazen de arazinin durumuna göre ana kayaya oyularak yapılmıştır. Yerleşimin nerdeyse tüm yapıları altından geçen atık su kanalları, tek bir ana kanalizasyonda toplanarak yerleşimi çevreleyen surun dışında bir yere yönlendirilmiştir. Bugüne dek yapılan kanalizasyonun nerede ve nasıl sonlandıkları konusunda bir veriye ulaşılamamıştır.
Urartu krallığı sınırları içinde Yukarı Anzaf, Çavuştepe, Kayalıdere, Altıntepe, Ayanis, Toprakkale, Yoncatepe'den başka Anadolu dışında Bastam ve Haftavan Tepe'de ki Urartu dönemi yapılaşmasında atık su kanalizasyon sistemi tespit edilmiştir. Yukarı Anzaf'ta tapınağın batısında tespit edilen ve güney sur duvarından dışarı boşalan ana kayaya oyulmuş kanaletin tapınak alanından gelen atık suların dışarı atılması için yapıldığı belirtilmiştir. Tapınağa kadar olan uzantısı tespit edilemediğinden dini bir amaca hizmet ettiği konusunda yorum yapılmamaktadır.
Çavuştepe'de kapsamlı bir kanalizasyon sisteminin varlığı tespit edilmiştir. Mutfak içinde bir çeşme ve ana kayaya oyulmuş bir tekne ile buna bağlı kanalet, sarayın kuzey batısındaki tuvalet ve sarayın kuzey teras ve koridorlarındaki kanallar bunu kanıtlamaktadır. Tuvalet, etrafı 3 m.çapında dairevi duvarla çevrili bir mekandan oluşmaktaydı. 50*50*25 cm ölçülerindeki yekpare taş bloğuna işlenmiş, ortasında 20 cm çapında deliği bulunan tuvalet taşı 40*40 ebadında kalker bir kaideye oturmaktadır. Bununda altında ortalama 45*45 cm genişliğinde 3,30 m. derinliğinde dikine bir çukur bulunmaktadır. Tuvaletle bağlantılı olan kanal bu seviyeden sonra daralarak kuzeye doğru kalenin suruna kadar uzanmaktadır. Kanaletin sur duvarının altından geçtikten sonra ana kayaya oyularak ikiye ayrıldığı ve bu bölümde dağıldığı görülmektedir. Çavuştepe'deki diğer bir sistem kuzey terasta bulunan iri blok taşlardan yapılmış taş örgü kanaldır; terasta toplanan yağmur sularını kuzey suyun altından dışarı atmaktadır.

KANALİZASYON: URARTULAR DÖNEMİ: MALZEMESİNE GÖRE KANAL TİPLERİ

www.hambelinsaat.com

Geçmişte insanların yerleşik hayata geçtiği dönemlerde yapılan konutlarda atık suların dışarı atılmasıyla başlayan uygulama Hitit devletiyle gelişmiş ve yaygın kullanım görülmüştür. Hitit devletinin yıkılmasından sonra M.Ö 9.yy' da bir devlet kuran Urartular, mimari alanda gelişmiş ve inşa edilen kalelerin nüfus artışına bağlı olarak yapılan kanalizasyon sistem uygulamalarında örnekler oldukça dikkat çekmektedir.
Tapınaktan, yönetici sınıfına ait yapılardan mutfak,lavabo, tuvalet ve banyodan başlayarak ana kanalizasyon ağına bağlanan küçük kanallara iç bağlantı( kanalet), tüm iç bağlantıları toparlayıp yerleşim dışına atan sistemleri de dış bağlantı sistemler (ana kanalizasyon ) olarak tanımlayabiliriz.
Urartu iç kalelerinde görülen kanalizasyon sistemleri yapı malzemesi ve kullanım amaçlarına göre farklılık göstermektedir.
Bunları inceleyelim:
1.Malzemesine Göre Kanal Tipleri
Kazısı yapılmış ve devam eden iç kalelerde yapım malzemesi olarak 4 farklı tipte kanal tespit edilmiştir.
A. Taş Örgü Kanallar 
Urartu iç kale yerleşimlerinin bir çoğunda taş örgü kanallar görülmektedir.Bu kanallar yerleşme içinde, zeminin 0 ile 1 m arasında değişen derinliklerinden geçmekte ve sur dışına çıkan uzantılarında derinliğin arttığı görülmektedir.İçe bakan yüzleri düzleştirilmiş taşlardan yapılan kanalların genişlikleri ve derinlikleri kullanım amacına göre değişiklik göstermektedir.Kalan boşluklar, herhangi bir taşkına mahal vermemek için, daha küçük heliklerle kapatılmaktaydı. Son olarak kanalın üzerinin killi toprakla sıvandığını gösteren örnekler vardır.
B. Ana Kayaya Oyulmuş Kanallar
Kayalık tepeler üzerinde ana kayanın tıraşlanmasıyla oluşturulan alanlar ve bu alanların atık sularını yerleşim dışına taşıyan ana kayaya oyulmuş kanallar birçok urartu yerleşiminde karşımıza çıkmaktadır.Krallığın erken dönemlerinde inşa edilen Yukarı Anzaf'ta tapınağın batısında ana kayaya oyulmuş kanalet tespit edilmiştir. 15-20 cm genişliğinde ve 10 cm derinliğindeki kanaletin üzeri kum taşından yapılmış düzgün sal taşlarıyla kapatılmıştır.Çavuştepe'de bulunan tuvaletle bağlantılı ana kayaya oyularak yapılmış kanalın sur dışına çıktıktan sonra görülne bölümü açık bırakılmıştır.
C. Yekpare Taş Bloklara Oyulmuş Kanallar 
Çavuştepe'deki İrmuşini Tapınağı önündeki sunaklı bağlantılı 3 adet kalker bloğa oyularak yapılan kanallar tespit edilmiştir. Özensiz yapılarıyla dikkat çeken 3.30 m uzunluğundaki kanalın üzeri düzgün sal taşlarıyla kapatılmıştır.
D. Pişmiş Toprak Künkler
Anadolu'da M.Ö. 2000 den beri kullanılan pişmiş toprak künklerin, tarihlendirme konusunda sıkıntıları olsa da, bir kaç Urartu merkezinde yapılan kazılarda ele geçtiği bildirilmektedir.  Çavuştepe tapınak alanında yapılan kazılar sırasında ele geçen 15 cm çapındaki ve birbirine geçmesi için bir tarafından çapı daha dar olan künkler ile ilgili olarak tapınağın yağmur suyu borusuna ait bir parça olduğu tahmin edilmektedir. Burada bir taş yığını arasında bulunan kanal, ortası delik bir taşa bağlı 4 pişmiş toprak künkten oluşmaktaydı.Künklerin düz taşın ortasındaki deliğe tam oturmasından dolayı teras duvarına yaslanır bir şekilde ayakta durduğu düşünülmektedir.